Op zoek naar het alquerque in Nederland ! 
                           (Wim van Mourik)

“Alquerque. Voorloper van het damspel in Nederland gevonden?” Met deze vragende titel deed het archeologen tijdschrift Westerheem vorig jaar een oproep aan de lezers om vondsten te melden [1]. Er kwamen enkele reacties, maar deze betroffen geen afbeeldingen van het alquerque lijnenbord. Het artikel wordt hier in bewerkte vorm herhaald om een indruk te geven van waar in West-Europa tot nu toe oude sporen van de voorloper van het huidige damspel zijn gevonden”.

De laatste halve eeuw is er veel onderzoek verricht naar de geschiedenis van het damspel. Het dammen op het 100 veldenbord is in Nederland in de zeventiende eeuw ontstaan en mogelijk zelfs nog vroeger, voortgekomen uit het damspel op het 64 veldenbord (met 2x12 schijven). Tot in de veertiende – vijftiende eeuw ( de inzichten verschillen ) werd niet het geruite bord gebruikt, maar een lijnenbord met 25 speelpunten. Het spel staat international bekend als het alquerque-de-doze, Spaans voor spel met twaalf schijven en kortweg “alquerque” genoemd. De fraaiste afbeelding van het spel komt voor in het fameuze spelenboek van Alfonso X ( El Sabio ofwel de Wijze), koning van Castilië en Leon. Het boek vormde in 1283 het eindresultaat van een opdracht aan de beste kunstenaars van zijn hof om alle belangrijke spelen weer te geven [2].

                 

                                        Alfonso El Sabio, 1283, alquerque de doze, [2]

 

Twaalfstukken of alquerque in Nederland? In Nederland zijn we bekend met het woord ‘twaalfstukken’ dat door Kiliaen in 1599 wordt aangegeven als ‘tweelf-stecken’, later gevolgd door andere lexicografen als: twelf-stecken en twaelf-stecken. Dr. A.van der Stoep geeft in zijn studie als conclusie ‘damspel’ (aangezien er geen alquerque-lijnenborden ooit in ons landzijn gemeld, WvM) [6] Een interessante vondst werpt nieuw licht op het bekend zijn met het alquerque in Duitsland in de zestiende eeuw. Niet eerder werd daar in de literatuur de term Zwölfstein bevestigd met een lijnenbord-afbeelding. Wel was bekend dat het Germanisches National Museum in Neurenberg een fraaie zeventiende eeuwse speldoos met alquerque-bord bezit.

 

                     

        Germanisches National Museum, Neurenberg, 1600-1700, speldoos met alquerque. [7]

 

Uit vrijwel dezelfde tijd, 1250-1300, dateert een handschrift met enkele spelafbeeldingen uit het Benedictijnen klooster Cerne Abbey, Dorsetshire, Engeland [3]. Te zien zijn :daldos, molenspel, alquerque en schaken (afb. 2).

 

          

2. Trinity College Library Cambridge, 1250-1300, alquerque- diagram, Ms 0.2.45, Folio 3r. Herkomst: Cerne Abbey, [4]

 

Bij restauratie van de Turm Rothen in Hohenrain, Zwitserland, gebouwd in ca. 1300, werd een bodemvondst gedaan uit de veertiende – vijftiende eeuw [5]. Het alquerque is herkenbaar gemaakt door een kunstharsafgietsel (afb., met dank aan het museum in Luzern). Bij de catalogus-beschrijving in 1990 wist men het spel nog niet te identificeren.

                       

   Historisches Museum Luzern, 1300-1500, alquerque-kunstharsafgietsel. Herkomst: Turm Rothen, (foto Hans Peter Blunier), [5]

 

Juan Luis Vives, 1492-1540, Spaans filosoof, humanist en pedagoog, gravure [10]

 

 Juan Luis Vives (1538), (Duitse herdruk: Kauffmann,1594 naar Freig 1582), detail-tekst met diagram: alquerque = Zwölfstein [8]

 

De nieuwe vondst is verbonden aan de Spanjaard Juan Luis Vives (Valencia 1492- Brugge 1540) die als jood, onder bedreigende omstandigheden, al jong uitweek naar Brugge (1512) waar hij de meeste jaren heft gewoond en is begraven in de St. Donaas kerk. Tussen 1523 en 1528 doceerde hij Grieks in Oxford en was opvoeder van de latere koningin Maria Tudor. Vives schreef een leerboek Latijn en Grieks (1538, waarvan ca 200 edities volgden !), dat in 1582 door Johannes Thomas Freig in het Duits werd geredigeerd en in 1594 opnieuw werd uitgebracht door Paul Kauffmann in Neurenberg als: Colloquia sive Exercitatio latinae linguae.[8] Deze uitgave bevat de tekst: ,,Germanis, Der Zwölf stein. Sunt enim duodecim scrupi seu calculi, è quibus sex albi, sex nigri. = Het zijn immers twaalf steentjes of stenen, waarvan zes witte, zes zwarte. Gallis le jeu au danies.” Pollux Lib. 9. sic describit. (gevolgd door Griekse tekst). Rechts is in de marge een alquerquediagram geplaatst, waaruit de samenhang blijkt.

Het bijgeplaatste diagram geldt als een zogenaamde glosse, een extra toevoeging, om iets nog duidelijker te maken. De samengestelde tekst van Vives blijkt een potpourri te zijn van Latijn en Grieks waarover wel wat op te merken valt:

1. De Latijnse tekst beschrijft het alquerque. Het aantal speelstukken wordt foutief aan gegeven als zes witte en zes zwarte. Het alquerque kent twaalf speelstukken voor beide kleuren. Aangezien Vives al in andere werken heeft aangegeven dat hij het alquerque kent, hij is tenslotte Spanjaard, zullen waarschijnlijk de bewerkers een interpretatie- fout hebben begaan. [9], 16; [6], 132.

2. De Franse tekst Gallis: jeu aux danies bevat een zetfout. Er zal bedoeld zijn: jeu aux dames. Maar

ook dan is er sprake van een incorrecte term. Juist is: jeu de dames voor damspel of jouer aux dames voor dammen.

3. De Griekse tekst heeft geen betrekking op het alquerque, maar op het spel polis [6], 202, citaat 110. De Romeinen kenden het spel als ludus latrunculorum, waarbij speelstukken slaan door omklemming. Een eigentijds spel verbinden met aanhalingen uit de klassieke literatuur, was in vroeger eeuwen een bekend gegeven.

4. De afsluitende Latijnse zin geeft onjuist aan dat de alquerque-tekening ook duidt op de Griekse tekst: Cuius haec est figura seu delineatio: waarvan dit een figuur of tekening is.

5. De aanbieder van het boek van Vives: het Weense antiquariaat Inlibris, meldt dat de tekening door Freig in 1582 is toegevoegd en door Kauffmann in 1594 is overgenomen, alsof er sprake is van een vernieuwing.,,Mit der Holzschnittillustration zum ‘Zwölfstein’- Brettspiel in Freiges Glosse zum sechsten Dialog.” Eerdere uitgaven (1540,1573) waren al voorzien van een alquerque-tekening. [9], 16; [6], 132. Het alquerque is blijkbaar nog in de zestiende eeuw bij de oosterburen in een studieboek voor leerlingen onder de aandacht gebracht en zal een herkenbaar en bekend spel zijn geweest. Terwijl in Spanje een geruit bord al gebruikelijk was en het alquerque-bord

uit de gratie was geraakt. Dat Vives zijn kennis van het alquerque in begin 1600 heeft meegebracht naar Brugge, het zuidelijke deel van de lage landen, kan een voorzichtig spoor zijn naar het mogelijk voorkomen van alquerque-afbeeldingen in het noordelijke ‘Nederland’. Een andere optie is dat het Duitse leerboek ‘Grieks en Latijn’, met alquerque-afbeelding en Zwölfstein-opmerking, zijn weg naar Nederland heeft gevonden.

 

Vraag aan de lezers :

Wie op het internet naar alquerque zoekt vindt veel afbeeldingen als illustratie, als spelbord, als petroglief (rots-inscriptie) enz. Wie heeft in Nederland het diagram ooit gezien in boeken, op prenten of ingekrast in hout, in steen of in lei enz.? Reacties graag naar Wim van Mourik.

 

Literatuur:

1. Westerheem, Tijdschrift voor de Nederlandse archeologie, jaargang 58, nr.2 april 2009, 76-77

2. Alfonso X El Sabio, Libro del ajedrez, Dados y Tablas, 1283 (1987)

3. Kruijswijk, K.W. Algehele historie en bibliografie van het damspel, 1966, 47-8

4. Michaelsen, P. An almost forgotten dice board game. In: Board Games Studies 4, 2001, 31.

5. Prikler, Harald, Die Ritter. Katalog der Burgenländischen Landesausstellung 1990 auf

der Burg Güssing vom 4. Mai bis 28. Oktober 1990. In: Burgenländische Forschungen,

Sonderband 8.

6. Stoep, A.v.d. Draughts in relation to chess and alquerque, 2005, 63

7. Glonegger, Erwin Das Spiele-buch, 1988. 157

8. Vives, Juan Luis Duitse heruitgave van: Colloquia sive Exercitatio latinae linguae (1539,

1582), Paul Kaufmann, Nürnberg 1594.

9. Jansen, R.C.B. Puntig Spaans spel tussen 1437 en 1547. In: Hoofdlijn, nr. 30 mei, 1993, 15-6.

10. Boissard, Jean Jaques. Bibliotheca Chalcographica 1652 – 1669.

Met dank aan drs. A.L.J. Hereijgers, docent klassieke talen aan het Dominicus College te Nijmegen en Dr. A.v.d.Stoep, Hooge Zwaluwe, voor de vertaling, duiding en aanvulling van de teksten

 

(Autore: Wim van Mourik. Questo articolo è stato pubblicato sulla rivista "Het Dampspel", aprile 2010, 102e jaargang nr. 1 / This article was published in the journal "Het Dampspel", April 2010, 102e jaargang no. 1). Si pubblica per gentile concessione dell'Autore/Published with the kind permission of the author.