Meer zicht op het middeleeuwse lijnendamspel.
Een nieuwe alquerque-12 vondst
(Wim van Mourik)
Zoeken naar middeleeuws damspel is als staren in het heelal naar een tweede aarde; je weet niet waar je moet beginnen. Na 40 jaar damhistorie-speuren blijft er nog altijd de hoop op een bijzondere vondst, ook al weet je dat er al veel is onderzocht. Vaak zoek je naar iets en vind je iets dat er niets mee te maken heeft. Denk daarbij aan de Amerikaanse onderzoeker Julius Comroe, die gericht zoeken en iets anders vinden beeldend omschreef als “het zoeken naar een speld in een hooiberg, en eruit rollen met een boerenmeid.” Bij zomaar wat willekeurig zoeken kwam ik, via een afbeelding op de site van de Saint Thomas guild medieval reenactment group, in contact met de Bodleian Library in Oxford. Deze oudste openbare bibliotheek van Europa beheert 11 miljoen boeken en een collectie middeleeuwse handschriften. Eén daarvan, het manuscript Bodley 264, in bezit sinds 1605, behoort tot de absolute top, met name ook door de aanwezige illustraties. Het is een bundeling van een Alexander-roman, door Lambert le Tort, Alexandre de Bernai ( de Paris) en anderen (voltooid op 18 december 1338, geschreven in Picardisch Frans )[1], met nog twee 14e - eeuwse manuscripten. De roman (er zijn vele Alexander romans geschreven, over vele eeuwen), verhaalt legendes uit het leven van Alexander de Grote, rijk voorzien van miniatuur-afbeeldingen van scènes uit het dagelijks leven, in de marges van de pagina’s.
Lambert le Tort, Alexandre de Bernai (de Paris) e.a., Roman D'Alixandre, 1338-1344, Ms 264, folio 76v (415 x 295 mm), Bodleian Library, Oxford
Scènes van spelende mensen tref je aan. Wat spelen ze op deze perkamenten folio’s? Molenspel (60r, 112r), spel op een geruit bord (126r), dobbelen (64r, 109v), schaken (60r, 92v, 112r, 121v, 127v (3x), 145v) en alquerque-12 (76v) - het damspel op een bord met lijnen; het spel zoals afgebeeld in het Boek der spelen van Alfonso X, koning van Castilië en Leon uit 1283. [2] De illustraties worden kenmerkend gezien als “Bourgondische stijl”, vanwege het grote aantal scènes aan het hof, en zijn gemaakt in het Vlaamse atelier van Jehan de Grise in Brugge [1] of Doornik [4] vanaf 1338 en voltooid op 18 april 1344; 55-61 jaar later dan het Alfonso handschrift. In Frankrijk en Engeland werd er in deze tijd veel gedamd [5], en gezien de culturele invloed van vooral Frankrijk op Vlaanderen en Brabant moet het ook daar populair zijn geweest. We kennen uit dit gebied echter niet meer dan twee afbeeldingen van damspel, deze en de 16e- eeuwse van Juan Luis Vives, een Spaanse Bruggenaar, maar dan wel weer in een Duitse uitgave [2]. In de tekst staat geen verwijzing naar het alquerque-12 spel. Dat is evenmin het geval bij 119 andere afbeeldingen. Slechts 61 afbeeldingen waren illustraties bij de tekst, vond Davenport tot dusver.
Alquerque-12, Atelier Jehan de Grise, Brugge [1] of Doornik [3]. Detail manuscript 264 folio 76v
- Het Alfonso manuscript van 1283
Koning Alfonso X van Castilië en Leon mogen we best een bijzonder mens noemen. Alfonso X (Burgos, 23 november 1221 – Sevilla, 4 april 1284), werd in het Spaans de Wijze genoemd: Alfonso el Sabio) o.a. vanwege zijn wetgevend werk, kennis van astrologie en de boeken die hij schreef of liet schrijven. Als regerend vorst heeft hij niet zoveel betekend, maar in het culturele leven van zijn tijd des te meer. Aan zijn hof verzamelde hij een groep van Spaanse, Joodse en Arabische geleerden die uiteenlopende takken van wetenschap vertegenwoordigden. En hij voorzag zich van de beste kunstenaars voor het illustreren van zijn manuscripten. Eén van die manuscripten is het “Los Libros del Acedrez, Dados E Tablas”, ook wel genoemd : “ Libro de los Juegos”, en internationaal bekend als: “The book of games”. Alfonso gaf opdracht tot het boek tussen 1251 en 1282. Het boek is van onschatbare waarde voor spelhistorici, zowel wat tekst als illustraties betreft. Het gebonden boek bestaat uit vellen schaapsperkament met 151 gekleurde afbeeldingen.
Alfonso X, Libro de los juegos, 1283, alquerque -12, folio 91 v, Bibliotheek San Lorenzo de El Escorial Ms j.T.6 bis [6]
- Het alquerque-12 spel. Dammen op een lijnenbord
Het oudste visuele bewijs van damspelers aan een spelbord heeft Alfonso ons nagelaten; waarvoor wij hem niet genoeg kunnen prijzen ! Bij de afbeelding staat ook tekst afgedrukt over het spel zelf. Die beschrijving is echter onvolledig, zodat niet alle spelregels duidelijk zijn. Over het behalen van een dam rept de tekst niet. En of we het spelen op een lijnenbord met 25 speelpunten al dammen kunnen noemen zijn de meningen verdeeld. De een zegt : Ja, dat is dammen. Een ander betitelt het als : proto – damspel. Als we echter naar de wel bekende regels kijken zien we daarin een grote gelijkenis met “ons“ damspel. De opening en slagregels hebben tot verschillende vertalingen geleid. Hier geef ik er een weer, een gedeelte van de vrije vertaling uit het Spaans door Govert Westerveld. [7]
“ (…) wordt ook bij het alquerque-spel geheel de dobbelstenen geworpen om te bepalen wie het spel mag beginnen. Men speelt het op de volgende manier: in het alquerque spel zijn 25 kruispunten waarop de stukken kunnen staan. Men heeft 24 pionnen, waarvan iedere speler 12 van een verschillende kleur heeft aan een tegenovergestelde kant van het bord. Tenslotte blijft er een lege plaats in het midden over. Hij die het spel begint heeft nadeel, want hij is verplicht naar dit open kruispunt te gaan. Daarna slaat de andere speler en zet zijn pion op dezelfde plaats waar de vijandelijke pion vandaan kwam. Daarna springt men over alle pionnen heen die geslagen kunnen worden en hetzelfde doet de andere speler. Verder, de speler die het spel begonnen was moet het eerste slaan en zien welke vijandelijke pion hij bij de ander wegneemt. En de andere speler kan behoedzamer spelen, want hij ziet wat de ander spelen wil en daarom heeft hij die het spel begint nadeel. En hij die het slechtst zijn stukken opstelt wordt overwonnen. Als beide spelers het spel weten te spelen is het in het algemeen remise. Dit zijn de alquerque tekeningen en hoe de stukken opgesteld moeten staan.”
Alfonso X, Libro de los juegos, 1283, cercar la liebre, folio 92 r, Bibliotheek San Lorenzo de El Escorial, Ms j.T.6 bis [6]
- Cercar la Liebre. Insluiten van de haas
In Alfonso’s boek komt nog een tweede alquerque diagram voor. Het is hetezelfde spelbord als voor het alquerque-12 spel. Het spel cercar la liebre ( insluiten van de haas) is een spel zoals wij kat en muis kennen op het dambord. De speler met 12 pionnen probeert de “Haas” in te sluiten. De haas kan niet geslagen worden, maar de insluiter wel ! Het alquerque-12 diagram blijkt, voor wat de toepasbaarheid als spel betreft, voor de Spanjaarden een algemeen bekende figuur te zijn geweest.
- Dank :
Met dank voor adviezen aan Eva Oledzka, Bodleian Library, Oxford.
- Literatuur:
- Davenport, S.K. (1971). Illustrations direct and oblique in the margins of an Alexander Romance at Oxford. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 83
- Mourik W.A. van De oudste afbeeldingen in Europa In: Het Damspel 2010 april nr. 1, 34-35 en Het Damspel 2012 mei , nr. 1, 34-35
- Woolery, Kim Study of Bodley 264 “The Romance of Alexander” Promotie-onderzoek tot Doctor of Philosophy 25-03-2012
- Cruse, Mark Illuminating the Roman d’ Alexandre : Oxford, Bodleian Library, MS Bodley 264.The manuscript as Monument. 2011
- Stoep, A. van der Over de herkomst van het woord damspel. Proefschrift 1997.
- Schädler, Ulrich en Calvo, Ricardo Das Buch der Spiele. 2009, 13, 291-293
- Westerveld, Govert La Influencia de la Reina Isabel la Católica sobre la Nueva Dama Poderosa en el Origen del Juego de las Damas y el Ajedrez Moderno, 1997, 105
- Website
Bodleian Library: manuscript
https://image.ox.ac.uk/show-all-openings?collection=bodleian&manuscript=msbodl264
- Nota del webmaster: questo articolo è stato pubblicato in originale dall'Autore sulla rivista ufficiale della Dama Olandese, Het Damspel (n.4 dicembre 2014), nella rubrica Panorama, pp. 22-23.
- Wim van Mourik è un collaboratore di questo Centro Studi. Guarda il suo profilo/look his profile.
