De oudste afbeeldingen in Europa (di Wim van Mourik)

 

In Het Damspel van april 2010 werd een aantal illustraties afgebeeld van het vroege middeleeuwse  damspel op een lijnenbord. Het spel met ieder 12 schijven, het zogenaamde (Spaanse) alquerque-de -doze, wordt kortweg alquerque genoemd. De vraag was of iemand de dam-geschiedschrijving verder kon helpen met meer afbeeldingen. Geen makkelijk vraag, want wie is er thuis op dit terrein van de kunsthistorie? Via internationaal contact en zoekwerk op internet kan het iconografisch bestand hier verder worden uitgebreid. Een publicatie van de Deense dominee en spelhistoricus Peter Michaelsen leidde tot een Noorse afbeelding. Tevens zorgde hij voor een alquerque-foto in een bijzondere Deense kerk.

•  Alquerque in het Incarijk

Atahualpa (ca 1502-1533), de 13e keizer van het Peruaanse Incarijk werd in 1532 gevangen genomen door de Spaanse veroveraar Francisco Pizarro in de stad Cajamarca in het Andes-gebergte. Vanuit gevangenschap liet hij heimelijk zijn halfbroer vermoorden en poogde zich te laten bevrijden. In 1533 werd hij hiervoor veroordeeld tot de brandstapel, maar dat werd omgezet tot de wurgpaal. Een gruwelijk einde voor een dammer, want we zien hem hier met het alquerque afgebeeld. Govert Westerveld geeft in vrije vertaling de tekst van Poma de Ayala: “hoe de Inca Atahualpa als gevangene met don Francisco Pizarro en met don Diego de Almagro en met overige Spanjaarden converseerde en met hen het schaakspel speelde dat zij taptana noemden”.

Met de verklaring: “Hier werd het alquerquespel bedoeld, maar vanwege het feit dat men met

een soort schaakstukken speelde werd dit vaak verward en ook naar dit spel genoemd” [1]. Pionachtige stukken, gebruikt bij dammen, zijn afgebeeld in het damboek van Joseph Carlos Garcez (1684). Wie meer wil lezen over Atahualpa kan terecht bij Rob Jansen in het damblad Hoofdlijn [2].

                                

            Atahualpa en Francisco Pizarro spelen alquerque. Illustratie uit: Felipe Guaman Poma de Ayala, 1615 [1]

 

• Alquerque, een kinderspel?

          

                            Putti spelen alquerque, Spanje, houtsnede, 16 eeuw [3]

Twee putti spelen het alquerque spel op een 16e eeuwse Spaanse houtsnede van een onbekende kunstenaar. De afbeelding heeft nummer 27. Walter Endrei geeft nog twee genummerde afbeeldingen, vermoedelijk uit dezelfde serie, maar dan met vormen van molenspel [3]. Een putto is in de beeldhouw- en schilderkunst een mollig kinderfiguurtje, bijna altijd mannelijk en meestal naakt. De voorlopers van de putti waren de eroten, minnegodjes uit de oudheid.

Gezien de hoogstaande publicaties over het damspel in Spanje in die tijd, mag niet verondersteld worden dat dammen als een kinderspel werd gezien.Putti werden ook vaak in allegorische betekenis afgebeeld als een symbolische voorstelling waarbij bijvoorbeeld deugd of ondeugd werd verbeeld. De moralistische beschouwer kan hier twee kanten op: onnuttig tijdverdrijf of een leerzaam

spel. De denkhouding van de putti aan de linker kant kan u als dammer doen besluiten toch maar voor het laatste te kiezen.

• Alquerque in een Deense kerkbank 

   

Alquerque-diagram, kerkbank, 17e eeuw, Sanct Katharinae Kirke, Ribe, Denemarken [4]. Foto: Peter Michaelsen, 2010 

In Ribe is een alquerque-diagram te vinden in de van oudsher Dominicaanse St. Catharina Kerk. Deze relatief kleine Deense stad in zuidwest Jutland, met circa 8000 inwoners, had in de middeleeuwen maar liefst 10 kerken en 4 kloosters. Van alle monastieke huizen, opgericht in Denemarken, is er geen zo goed bewaard gebleven en intact als deze kloosterkerk

[site 1]. Een gebruik was in vroeger tijd om opklapbare kerkbankzittingen aan de onderkant te versieren met houtsnijwerk (misericorde), waarbij ook spelborden voorkomen. In deze kerk is echter, door een verveelde kerkganger of ondeugende jongere, in de met veel letters getooide bank een alquerque-diagram ingesneden [4]. In de kerk is ook het molenspel te vinden. Het gebruik van het molenspel om de tijd te verdrijven tijdens lange kerkdiensten blijkt ook uit de vondst van de bij het spel gebruikte platte steentjes, zwarte en witte, tussen de middeleeuwse vondsten van een kerkvloer in het By-museum van Kopenhagen. In Nederland is een molenspel ingekrast in een kerkbank die staat opgesteld in het Stedelijk Museum in Zutphen [5].

• Alquerque in Noorwegen

In 1975 werd bij opgravingen in Trondheim een deksel van een ton gevonden met een uitgesneden alquerquediagram, gedateerd op de 13e eeuw. In 1978 werd het diagram afgebeeld door Inga Lundström in een tentoonstellingsboekje van het Norsk Folkemuseum met de titel “Terningen er Kastet” [6]. De archeoloog Christopher McLees claimt echter dat de vondst is gedaan in een 16e-eeuwse context [7]. Het spelen van spel op een ton is geen nieuw gegeven. Als u eens in Stockholm bent, vergeet dan niet het Vasa Museum te bezoeken. Hier ligt het gave majestueuze oorlogsschip “Vasa”, gebouwd in 1628, dat na ongeveer twee kilometer gevaren te hebben kapseisde en zonk op 10 augustus 1628. Het nieuwe Zweedse Admiraals schip bleek topzwaar door te veel dekken en was overladen met kanonnen. Niets nieuws voor dammers met een topzware lange of korte vleugel, waarbij het regelmatig misgaat…

Spel aan boord beeldt het museum uit met enkele mansgrote houten beelden van scheepslui die molenspel spleen op een ton met deksel. Aan boord van het geborgen schip werd ook een triktrak-bord aangetroffen. Bij dammen denken we nauwelijks aan Zweden. Het Fries dammen, door van Swaanenburg genoemd in 1725, werd door de Zweed Lars ( Lorentz) Mollberg (1734-1772) rond 1750 beoefend toen hij een bezoek bracht aan familie in Amsterdam. In Stockholm speelde hij het spel in de sixties van de 18e eeuw. De Zweedse schrijver en lyrisch dichter Carl Michael Bellman

(1740-1795) meldt dit in een gedicht (1783) over korporaal Mollberg, die het spel marquern speelt [site3]. Marquern is de verbastering van Molkwerum ofwel Molkwar in Friesland: de plaats die symbool stond voor de wanordelijke manier van spelen in het Friese spel. De Zweedse speldeskundige Mats Winter geeft aan dat het spel een tijd lijkt te hebben overleefd, want het staat genoemd in een spelboek van G.J. Billberg in1838-39 [8].

             

Alquerque, deksel van een ton, Trondheim, Noorwegen, 13e of 16e eeuw. Foto (van de catalogus): Norsk Folkemuseum,Olso.

 

• Variatie in alquerque- diagrammen

 

           

             Juan Luis Vives (1538), Duitse herdruk door Thomas Freigius,1582 [site 4]

 

    

                   Juan Luis Vives (1538), Duitse herdruk door Kauffmann, 1594 naar Freigius 1582

In april 2010 werd de Spanjaard Juan Luis Vives (1492-1540) uitvoerig belicht met het alquerque-diagram in zijn leerboek Latijn en Grieks. [9] Er kon toen wel worden beschikt over de illustratie die Kauffmann in 1594 afdrukte. Het alquerque-diagram van de uitgave van Thomas Freigius uit 1582 wijkt hierbij licht af door een extra versiering met stippels. Voor de volledigheid is deze hier toegevoegd.

 

• Literatuur:

 

1. Guaman Poma de Ayala, Felipe, 1615. Nueva Crónica y Buen Gobierno, Manuscript

(Mexico 1987) In: Dr. G.Westerveld. La Influencia de la Reina Isabel la Catholica sobre la Nueva Dama Podorosa en el Origen del Juego de las Damas y el Ajedrez Moderno, 1997, 123, 270

2. Jansen, R.C.B. De laatste zetten van Inca Atahualpa In: Hoofdlijn nr 52, januari 1997, 26-27

3. Endrei, Walter Spiele und Unterhaltung im alten Europa, 1988, 81,193

4. Michaelsen, Peter. Somme trak også tavl - om et gammelt tidsfordriv og dets navne In: Ord & Sag, nr 18, 1998, pag. 13-14, note 6.

5. Willemsen, Annemarie. De materiele cultuur van het spel. In: Egmond, W.S en M, Mostert Spelen in de Middeleeuwen - over schaken, dammen, dobbelen en kaarten. 2001, 59

6. Lundström, Inga. Terningen er kastet. Tentoonstellingsboekje van Norsk Folkemuseum. Geproduceerd door: Bryggen Museum (Bergen) 1978,18

7. McLees, Christopher. Games people played – Gamingpieces, boards and dice from excavations in the medieval town of Trondheim, Noorwegen. 1990. I Meddelelser nr 24. Trondheim, 36

8. Billberg, G.J. Hand-bibliothek för sällskapsnöjen, eller systematiskt ordnande spel, lekar och konster. Stockholm, 1838-1839.

9. Het Damspel, nr.1, april, 2010, 34-35

 

Websites:

 

site 1. https://www.sct-catharinae.dk/kirkens-historie

site 2. https://hem.passagen.se/melki9/frisian.htm Site van Matz Winter in 2006

site 3. https://hem.passagen.se/ melki9/frisian.htm

site 4. https://my.qoop.com/google/I_I7AAAAcAAJ/

 

• Questo articolo si pubblica con il gentile permesso dell’autore, Wim van Mourik, che ringraziamo. L’articolo è stato pubblicato sul numero di Aprile, n.1,  del 2010, p. 34-35 della rivista olandese HET DAMSPEL, che è l’organo di stampa ufficiale del KNDB (= Koninklijke Nederlandse Dam Bond), cioè l’Associazione Dama Olandese, che conta 6.000 membri. Website: https://damspel.kndb.nl/
• Curiosità: la dama olandese ha 100 caselle (10 x 10) e non 64 come quella che usiamo in Italia.

 

Wim van Mourik è uno studioso olandese, articolista fisso della rivista citata; è stato presidente del Board Games Studies; è conferenziere internazionale e si è concentrato soprattutto sullo studio dell’alquerque-12. Email: wavanmourik@planet.nl