100 jaar later en nog geen foto
(Wim van Mourik)
Tekening: nr 1-Kurna-tempel ca 1300 v.C,, diagrammen en figuren, nr.13 alquerque-patroon. Uit: H.Parker [644]
Het oudste alquerque-gegeven, waar al tientallen jaren naar wordt verwezen als een eerste mogelijke vorm van damspel in Egypte, werd in 1909 als tekening van een ingebeitelde inscriptie vermeld in het boek Ancient Ceylon van H.Parker. Uit onderzoek blijkt dat H.J.R.Murray, wereldwijd vermaard bordspelhistoricus, deze tekening in 1952 onvolledig en incorrect heeft gepubliceerd. Op basis van zijn grote deskundigheid namen latere auteurs zijn illustratie identiek of gespiegeld of in de vorm van een omschrijving over. Onderzoek van de tekst van Parker geeft ook aanleiding tot nieuwe inzichten over de datering. De precieze plaats van de inscriptie is nog niet eerder fotografisch vastgelegd en het onomstotelijk bewijs of Parker de inscriptie naar waarheid heeft afgebeeld dient daarmee ook nog geleverd te worden. Het wordt tijd voor foto’s en een deskundig oordeel van egyptologen. De eerste stap daarvoor is gezet door benadering van Dr. Ulrich Schaedler, directeur van het Zwitserse Musée du jeu in La Tour-de-Peilz. Via hem is een egyptoloog van de Freien Universität Berlin benaderd, verbonden aan het Kurna-project van het DAI - Deutschen Archäologischen Institut- in Cairo in Egypte, waar een tweede Duitse egyptoloog ook medewerking heeft toegezegd.
Bij de literatuurverwijzing in de tekst worden de eerste letter van de achternaam en voornaam genoemd en het pagina-nummer. Gezien het verschil in jaartallen in allerlei naslagwerken is gekozen voor de chronologie van Prof. John Baines en Dr. Jaromir Malek in Atlas of Ancient Egypt, 1991. Dus b.v. voor hun tijdtabel: [BJ 36]
- Een blik terug in de tijd
De jonge farao Toetanchamon regeerde vanaf 1333 v.C.en werd na zijn dood in 1323 opgevolgd door Aya, zijn vizier. Toen Aya in 1319 overleed liet generaal Horemheb, als vroegere vertrouweling van Toetanchamon, zich zelf in Thebe tot farao kronen. Na Horemheb’s dood in 1307 werd de militaire bevelhebber Pramesse, ook een generaal, de nieuwe farao met de naam Ramses I. Deze grondlegger van de 19e dynastie overleed na ca.16 maanden [NG 162] regeren in 1306, waarna zijn zoon Seti I hem opvolgde (1306-1290). Hierna breekt de tijd aan van diens zoon Ramses II (1290-1224), bekend als Ramses de Grote, die 66 jaar farao zou zijn tot zijn dood op 90 jarige leeftijd.
- De tempel van Ramses I, volgens Parker
Parker is duidelijk over de vindplaats van de inscriptie :|”(…) on one of the great slabs which roofed part of the temple begun by Rameses I (1400-1366 B.C.) and completed by Seti I ( 1366-1333 B.C.) at Kurna, in Upper Egypt, on the western side of the Nile valley.” [ de jaartallen volgens Parker] . (…) een van de grote platte stenen ( sluitstenen) die het plafond vormen van de tempel die Ramses I begon en door Seti I werd afgebouwd in Kurna, in Boven Egypte, op de westoever van de Nijl vallei.[ PH 578] Auteurs geven soms aan dat de inscriptie is gevonden in de tempel van Luxor = Thebe. [SA 209] Dat kan verwarrend zijn want op de oostelijke oever bevindt zich het grote tempelcomplex van Karnak met een laan van 3 km verbonden met het tempelcomplex van Luxor, dat in het centrum van de stad Luxor ligt.[ OL 142] Op de westelijke oever ligt bij het dorp Kurna (Qurna) de tempel van Seti I, de Kurna-tempel. En in dit complex is opgenomen de kapel gewijd aan Ramses I [OL 188]. De dodentempel van Ramses II op de westoever, bekend als het Ramesseum, kan ook voor verwarring zorgen. Daarnaast bevindt zich nog een tweede tempel van Seti I en Ramses II in Abydos. In het Dal der Koningen, aan de westzijde bij Kurna, bevinden zich ook nog de graftombes van Ramses I, Seti I en Ramses II.
Foto nr 2 : Locatie van tempels op de westoever; tempel van Seti I rechtsonder- bij de Nijl. Uit: Nicholas Reeves[16]
Foto nr 3: Dodentempel van Seti I, Uit : Lorna Oakes[188] De herdenkingskapel van Ramses I is gesitueerd in de linkervleugel. Zie ook plattegrond nr 4
- De kapel van Ramses I
Parker schrijft : “which roofed part of the temple begun by Rameses I” [PH 578 ].
Deze observatie wordt tegengesproken, want Ramses leefde slechts kort. Hij heeft het begin gemaakt van zijn graftombe in het dal der Koningen en hij zou de pyloon van Horemheb, zijn voorganger, in de Tempel van Karnak hebben afgebouwd. De tijd was te kort voor hem om ook nog de bouw van een monumentale dodentempel te beginnen. Het wordt aan Seti I toegeschreven de bouw van de tempel te zijn begonnen, die later ook weer is afgebouwd door zijn zoon Ramses II. In het tempelcomplex is ten zuiden van de hypostele-hal een uitbouw aangebracht waarin Seti I in het centrale deel zijn vader eerde met een kapel.[ SR,192; Site: EM].
Plattegrond nr 4: Tempel Seti I, Uit : Norman Hayes, Site : Touregypt
Foto: nr 5: Beeld van Ramses I, Museum of Fine Arts, Boston. Uit : Site PBS
Foto nr 6: Mummie van Seti I, Uit : Geraldine Harris [ 25]
- De plaats van de inscripties
Over de plaats van het inbeitelen van de inscripties is Parker duidelijk. Bij het bespreken van de “magical diagrams” op pagina 646 volgt : “(…) that the intelligent stonecutters and masons (…) should have chiselled many of them on the upper side of the slabs of the Kurna temple.” De steenhouwers hebben de diagrammen ingehakt aan de bovenzijde van de grote stenen. Bij illustratie 273 voegt hij er nog aan toe : “op het dak” : “Masons’ diagrams on roof at Kurnatemple.” Wat de afmetingen betreft geeft Parker van een inscriptie de maat: van het molenspel. Hij maakt een vergelijking met een in Ceylon gevonden molenspel [ PH 245, fig 273] : “A similar design to the illustration, 15 ½ inches square, is also cut on one of the great slabs (…)” [PH 578]. Een vergelijkbaar molenspel van 15 ½ ( = ca 39 cm ) in het vierkant is ingehakt in een van de grote platte stenen. Op het blad met illustraties zien we kleine , middelgrote en grote figuren. De alquerque-afbeelding is van vergelijkbare grootte als het molenspel, zodat het ingehakte figuur vermoedelijk ook ongeveer 39 x 39 cm meet.
- De datering
Ramses I krijgt van Parker de data 1400-1366 mee.[PH 578] Hij geeft de vermoedelijke bouwtijd, van wat hij de tempel noemt, aan als ca 1360-1370, waarbij hij de jaartallen in chronologie omwisselt.[HP 646]. Baines dateert Ramses I echter op 1307-1306. [BJ 36 ].
De kapel is gebouwd in de regeertijd van Seti I ( 1306-1290), mogelijk in het midden van deze regeertijd of meer naar het einde toe, want Ramses II voltooide Seti’s tempel.
De kapel van Ramses I zou dan in ca 1300 of later gebouwd kunnen zijn.
- Zijn de inscipties ook in 1300 v.C. ingehakt ?
Een argument: In de tijd van de voorafgaande 18e dynastie ontstond grote belangstelling voor magische symbolen. Het swastika-motief komt op plafonds van graftombes van die periode voor en 13e- eeuws Egyptisch vaatwerk bevat kruisen. Bij de ingehakte diagrammen komen ook swastika-achtige figuren en kruisen voor. De allerbeste vaklui waren bijeengebracht om te werken aan de bouwwerken van de Farao’s. Het is dus goed mogelijk dat deze intelligente arbeiders kennis van magische symbolen bezaten, zo redeneert Parker.[PH 646]
Foto nr 7. Steenhouwer met klophamer en beitel, op kalksteen, arbeidersdorp Deir el Medineh, Uit : Nicholas Reeves [29]
Parker’s conclusie: Van alle inscripties zijn er drie beschadigd: de twee ronde alquerque-figuren ( 15 en 16) en de vijfpuntige ster (8) [PH 644]. De grote platte stenen zijn door de steenhouwers voorzien van de diagrammen en later op het dak aangebracht. Om deze te kunnen plaatsen zijn de stenen iets aangepast : “The fact that three diagrams were partly cut away in fitting the stones together is itself an absolute proof that some, at least, were incised while the construction of the temple was in progress, and before the roof stones were finally laid in position. Zijn slotsom luidt dan ook dat alle figuren in dezelfde tijd zijn aangebracht : “The whole probability therefore lead me to believe that all were cut by the workmen at the same date(…)” [PH 646]
De tegen-argumentatie van archeologen is dat de ingehakt kruisen, sterren en geometrische figuren uit de Koptische tijd stammen, uit 3e tot 6e eeuw na Christus. [Informatie: Schaedler ).
Daarbij zou het molenspel zou in het centrum een christelijk kruis bevatten. In 2003 verscheen van Dr.Friedrich Berger, The merels board as a symbol. ( Het molenspelbord als symbool) Geen van zijn molenspel-illustraties komt hiermee overeen. Zijn eindconclusie luidt: het molenspel is aanwijsbaar voor het eerst gespeeld door de Romeinen in ca 200 A.D. [BF,100]
De inscriptie
Parker geeft een tekening van een diagram bestaande uit 4 x 4 velden. Laat twee lijnen elkaar in het midden kruisen van hoekpunt naar hoekpunt en tekent de bekende fout ingehakte kortere lijn van links boven naar rechtsonder. Het doel zou zijn geweest een alquerque-bord uit te hakken. Bij het bemerken van de foute lijn is de steenhouwer gestopt.
In 1952 geeft Murray, in: A history of boardgames other then chess, de tekening onvolledig en foutief weer. Murray tekent een 5 x 5 velden diagram en laat een diagonaal ontbreken. Terwijl ook het molenspel incorrect is overgenomen. Parker tekent het kruis met gevorkte uiteinden, Murray met haakse streepjes.[MH 19]. In 1966 geeft Kruiswijk op basis van Murray aan dat het om een tekening gaat van 6 x 6 bordpunten ( 5 x 5 velden), waarbij hij melding maakt van een briefwisseling van Murray en Gortmans, van 26 en 28 november 1953, over bezwaren tegen de foutief ingehakte diagnonaal. [KK 34] De inhoud is mij verder niet bekend. In 1979 geeft Bell de tekening van Murray gespiegeld weer, maar voegt er aan toe: “from Parker’s Ancient Ceylon”, de indruk wekkend dat hij Parker’s boek heeft ingezien [BR1979,47]. In 2005 is het v.d.Stoep die de tekening van Bell weer overneemt, maar schrijft deze te ontlenen aan Murray [ SA, 2005,209]. Twijfel laat van v.d.Stoep echter wel blijken: “Tusenhaakjes, gaf Murray het bord de juiste grootte mee, 25 vierkanten? Lijnenbord A bestaat uit 16 vierkanten.”
Foto nr 8. Kurna-tempel ca 1300 v.C., 7 diagrammen, D= alquerque. Uit: H.J.R.Murray [1952,19]
Foto nr 9 . Kurna- tempel ca. 1300 v.C., Alquerque-diagram, gespiegeld naar Murray. Uit: R.C. Bell [1979, 47]
Foto nr 10. Alquerque, begin-opstelling van het spel, Uit : R.C.Bell [1979,47]
- Henry Parker
Henry Parker is bekend om zijn boek Ancient Ceylon, 1909 en Village Folk-tales of Ceylon, 1910. Veel weten we niet van hem: geen geboorte- en sterfdatum, geen portretfoto. Hij was werkzaam in Ceylon van 1873-1904 en geeft hierover summier aan “ My employment in the Irrigation Department(…) [PH preface v]. Vermoedelijk in een hogere functie, want in 1886 is hij mede-auteur van ‘Irrigation in the Northern province: report on the Iratperiyakulam-aru valley.’ Van hem is niet bekend dat hij archeoloog zou zijn. Er bestaat echter wel een rapport op naam van H.Parker, 1884, Report on archeological discoveries at Tissamaharama. In : The Journal of Ceylon of the Royal Asiatic Society 27. 95-189. Tussen 1904 en 1909 moet hij in Egypte zijn geweest. Dit valt op te maken uit een opmerking over onderzoek naar molenspel “Both in Cairo and at Luxor I was informed that (…) [PH 578] Hij was al ouder, zodat de vraag opkomt of hij de tempel zelf beklommen heeft om de inscripties te zien? Op het titelblad staat : “With illustrations by the author”, waaruit zou blijken dat hij deze wel zelf heeft gemaakt. Het past wel bij de interesse die hij aan de dag legt voor spel in Ceylon, waarvan hij in zijn boek meer dan 20 tekeningen opneemt. Kan hij de informatie over de inscripties ook aangereikt hebben gekregen ? Ja, dat kan: voor verkregen informatie bedankt hij: (…)“and Mr.C.H.Read of the Britisch Museum.”[ preface vi]
- Damspelgeschiedenis
Het vinden van spelattributen met een geruit patroon en spelafbeeldingen geschilderd in graftombes, tempels en op papyrus hebben tot misvattingen geleid ten aanzien van het voorkomen van het damspel in Egypte op basis van toen bekende kennis. Kruiswijk heeft gewezen op het feit dat bordspelen op oud-Egyptische speldozen ten onrechte als damspel worden getypeerd door Prisse d’Avennes in 1846, Birch in 1865 / 1870 en Falkener in 1892, door voor spel op een ruitenbord termen als “jeu de dames” en “draughts” te gebruiken.[KK 31]. Vroege Nederlandse damboeken van Broekkamp (1907) en De Haas en Battefeld (1908), met meldingen van gevonden oude damborden en dammende farao’s, verbreidden daardoor misleidend het idee verder dat het dammen in Egypte bestond en er populair was. De Egyptische spelcultuur geeft steeds meer bijzonderheden prijs door het vinden van senet-borden (een racespel) en senet-afbeeldingen. Damborden en molenspelborden werden én worden echter niet aangetroffen, waardoor het steeds onaannemelijker wordt dat er in Egypte werd gedamd of het molenspel gespeeld. Met het verschijnen van Murray’s boek in 1952, op basis van Parker’s melding in 1909, kwam er een nieuw aanknopingspunt: het alquerque-bord. De incomplete alquerque-afbeelding, waarvan niet met zekerheid vaststaat dat deze dateert van ca 1300 v. C. , wordt pas gevolgd door twee afbeeldingen in ca 1250 A.D. en 1283 A.D. in Europa. De afbeelding uit 1283 gaf v.d Stoep recent weer in Het Damspel [SA,2006,16]. Over een periode van meer dan 2500 jaar zijn er geen tastbare bewijzen gevonden van alquerque-spel. Fantastische verhalen over dammende farao’s en andere Egyptenaren, die al duizenden jaren dammen, zijn echter blijven voortleven.[GF,1975,39; GF1984,21].
Wie bekend is met het werk van Arie van der Stoep weet dat hij een nieuwe lijn van bewijslast heeft opgezet ten aanzien van de vroegste damspelgeschiedenis. Oude Romeinse teksten werden opnieuw beoordeeld en in lijn gezet. Via een overstap naar het Griekse vijflijnenspel en een Grieks relief met alquerque-achtig patroon van vóór de 5e eeuw voor v.C. [SA, 2005,209-211] is een stap naar Egypte de volgende en zou de voorloper van het damspel er toch een favoriet spel zijn geweest.[Stoep, 2006, 16-17 en site over damspelgeschiedenis : www.draughtshistory.nl ] Door het manco aan spelmateriaal zal het voorlopig moeilijk zijn om bij bordspeldeskundigen veel steun te verwachten voor deze vernieuwende gedachten in de ontwikkelingsgang van het damspel.
- Literatuur :
Baines, Prof John en Mãlek, Dr Jaromir, Atlas of Ancient Egypt,1991
Bell, R.C. Board and table games from many civilizations, 1979
Berger, Dr.Friedrich, The merels board as a symbol, 2003
Grünfeld, Frederic V. e.a. Spelletjes uit de hele wereld, 1975
Grünfeld, Frederic, e.a. Spelletjes uit de hele wereld, 1984
Harris, Geraldine Egypte in de oudheid: Historische Atlas, 1996
Kruiswijk, K.W. Algemene historie en bibliografie van het damspel, 1966
Murray, H.J.R. A history of board games other then chess, 1952
National Geografic, Egypte schatten aan de Nijl, editie: Nederland-Belgie, 2003, nr 2
Oakes, Lorna Heilige plaatsen in het oude Egypte 2003, Vertaling van : Sacred sites of ancient Egypt, 2001
Parker, H Ancient Ceylon, 1909. Gebruikte editie : 4e herdruk 1999
Reeves, Nicholas Dal der koningen, 2000, Vertaling van : The complete valley of the kings, 1996
Silvermann, David P. Het geheime Egypte, 1997 Vertaling van : Ancient Egypt, 1997
Schulz, Regine en Seidel, Matthias, Egypte het land van de farao’s, 1998. Vertaling van: Ägypten, die Welt der Pharaonen, 1997.
Stoep, A.v.d Draughts in relation to chess and alquerque, 2005
Stoep, A.v.d. Vierduizend jaar dammen. In : Het Damspel , november, 2006, 16-17.
Site: Egyptian Monuments: https://www.egyptsites.co.uk/upper/luxorwest/temples/seti1.html#top
Site : Hayes, Norman Seti I temple of million years on the westbank at Luxor; internet-artikel op www.touregypt.net
Site: PBS = Public Broadcasting Service:
https://www.pbs.org/wgbh/nova/mummy/rame-01.html
Site: Stoep, Arie v.d. Damspelgeschiedenis www.draughtshistory.nl
- Questo articolo è stato pubblicato in due parti sulla rivista ufficiale della Dama olandese "Het Damspel" nei seguenti numeri e date:
Het Damspel, 2007, nr. 4, Septembre 34-35 (prima parte)
Het Damspel, 2007, nr. 5, Decembre, 34-35(seconda parte)
This article was published in two parts in the official Dutch magazine "Het Damspel" in the following numbers and dates:
- Het Damspel, 2007, nr. 4, Septembre 34-35 (first part)
- Het Damspel, 2007, nr. 5, of December 34-35 (second part)
